Θεοφάνης Στρελίτζας

(16ος αι.). Μοναχός και ζωγράφος, ο επιλεγόμενος Μπαθάς και Κρης. Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ζωγράφους της κρητικής σχολής (1559). Ύστερα από έναν γάμο από τον οποίο απέκτησε δύο γιους, τον Συμεών και τον Νεόφυτο, μοναχούς και ζωγράφους επίσης, έγινε μοναχός και πέρασε μεγάλο μέρος της ζωής του από το 1535 και μετά, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, στο Άγιον Όρος. Στην πατρίδα του το Ηράκλειο επέστρεψε μόνο λίγο πριν πεθάνει, αφήνοντας μία αξιόλογη περιουσία και προπάντων τη φήμη του άριστου αγιογράφου. Το παλαιότερο ενυπόγραφο έργο του είναι οι τοιχογραφίες του μικρού ναού της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, στα Μετέωρα, του 1527, και διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση (στερεώθηκαν και καθαρίστηκαν το 1960). Σε αυτό το πιθανότατα νεανικό έργο εμφανίστηκε ήδη τέλειος κάτοχος της τεχνικής της ζωγραφικής, ιδίως των φορητών εικόνων, που χαρακτήριζε την τέχνη αυτή στην Κρήτη από τον 15o αι. Στα επόμενα έργα του, στο καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας, του 1535, και της Μονής Σταυρονικήτα, που ζωγράφισε μαζί με τον γιο του Συμεών το 1545-46, εξελίχθηκε σε έξοχο ζωγράφο μνημειακής ζωγραφικής. Ανέπτυξε τους γνωστούς τύπους των καθιερωμένων συνθέσεων με τρόπο τέτοιο ώστε να προσαρμόζονται τέλεια σε κάθε αρχιτεκτονικό μέλος που διακοσμούν, καθώς και στη λειτουργία του μέλους αυτού (τονίζονται οι άξονες κλπ.). Επινόησε νέες συνθέσεις, όπως τη Βρεφοκτονία, τον Δείπνον εις Εμμαούς, τον Άγιο Χριστόφορο κ.ά., και εισήγαγε στον τοιχογραφικό διάκοσμο θέματα που ήταν συνηθισμένα μόνο σε φορητές εικόνες, όπως η Κοίμηση του Οσίου Εφραίμ, ή μόνο σε μικρογραφίες, όπως η σκηνή από τη Γένεση,Ο Αδάμ δίνει ονόματα στα ζώα. Η τέχνη του Θ., όπως την ξέρουμε από τα μεγάλα τοιχογραφικά σύνολα στο Άγιον Όρος και στα Μετέωρα, επιβλήθηκε στον ορθόδοξο κόσμο με τη δογματική καθαρότητα, την τεχνική αρτιότητα και την καλλιτεχνική ποιότητά της, καθιερώθηκε σταδιακά ως επίσημο πρότυπο και άσκησε μεγάλη επίδραση στην ορθόδοξη ζωγραφική μετά τον 16ο αι. Στην Ελλάδα δημιούργησε σχολή που συνέχισε να διακοσμεί εκκλησίες, παρεκκλήσια και άγιες τράπεζες και μετά τον θάνατό του, αλλά χωρίς την πνοή του δασκάλου αρκετά σύντομα η κρητική τοιχογραφία στέγνωσε και περιορίστηκε σε φτωχότερες επαναλήψεις. O Θ. υπήρξε ωστόσο πολύ συντηρητικός καλλιτέχνης, χωρίς πολλές γραμματικές γνώσεις, που επεδίωξε να μην ξεφύγει από τα πρότυπα που είχε δημιουργήσει στην Κρήτη μία πολυάριθμη γενιά ζωγράφων του 15ου αι. –όπως o Ανδρέας Ρίτζος και ο γιος του Νικόλαος, o Ανδρέας Παβίας και πολλοί άλλοι– κυρίως σε φορητές εικόνες. Και αυτοί με τη σειρά τους ήταν προσκολλημένοι στη ζωγραφική της περιόδου των Παλαιολόγων, αλλά και η στενή επαφή τους με την ιταλική τέχνη στη βενετοκρατούμενη Κρήτη συνετέλεσε στη βαθμιαία διαμόρφωση και αποκρυστάλλωση μίας νέας καλλιτεχνικής αντίληψης, που εκφράστηκε με ήρεμες και ισορροπημένες συνθέσεις χωρίς πολύ βάθος, με μορφές ευγενικές σε στάσεις και χειρονομίες συγκρατημένες, με έντονο αλλά όχι σκληρό πλάσιμο, με πτυχολογία συχνά γεωμετρικά οργανωμένη, χωρίς ποτέ να ξεφεύγουν όμως από τις καλύτερες βυζαντινές παραδόσεις. Ο άγιος Ιάκωβος ο Πέρσης, τοιχογραφία του Θεοφάνη Στρελίτζα, σημαντικότερου εκπροσώπου της κρητικής σχολής (16ος αι.). (Μονή Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, Μετέωρα). «Ο εν Κανά γάμος», τμήμα τοιχογραφίας του Θεοφάνη Στρελίτζα· οι τοιχογραφίες αυτές είναι το παλαιότερο (1527) γνωστό ενυπόγραφο έργο του Κρητικού αγιογράφου (Μονή Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, Μετέωρα).